© Marc Verbeek

De Joodse begraafplaats aan de Okopowastraat in Warschau in 1997. Van de 10 rollen film zijn deze vier opnamen als enige gelukt. Al het overige materiaal uit Warschau, Krakau en Auschwitz ging verloren door een defect aan de sluiter. Anders dan vandaag de dag kom je daar pas bij thuiskomst achter. Destijds schreef ik over het bezoek aan de Joodse begraafplaats:

Op het brede pad was er voldoende licht om te fotograferen. Tussen de bomen en de graven was het objectief gemeten ruimschoots veel te donker. Aarde en steen verdampten in de eerste zon van die ochtend na dagenlange regenval. Rechts liep de metershoge muur waarachter de drukke weg en tramlijn richting het centrum van Warschau lagen. Links van het pad was slechts een eerste rij zichtbaar van de mogelijk ontelbare grafmonumenten die onder bomen en manshoog struikgewas verderop schuil gingen. In alle kleuren steen stonden ze daar. De eerste rij amper vrijgemaakt van het onkruid. Daarachter ving de symbiose aan, zichtbaar tot zover de duisternis het toeliet.

Een enkeling kwam ik er tegen, terwijl ik door de zoeker van het apparaat slechts met grote moeite de schoonheid spiegelverkeerd op het matglas ving. Tegen half één liep ik terug naar de ingang waar mijn reisgezelschap op een bankje op mij wachtte. Er liep een aantal mensen wat zenuwachtig op en neer.

Even later, toen we ons opmaakten te vertrekken, liepen twee militairen het terrein op. Ze vervoegden zich bij de man die kennelijk de leiding had over hetgeen te gebeuren stond. Eén van hen liep vervolgens de poort weer uit en marcheerde een moment later met een volledige militaire kapel en een erewacht het terrein op. Intussen werd het steeds drukker. Overwegend oudere mensen. Ze begroetten elkaar hartelijk maar niet uitbundig. Oude mannen frommelden uit hun binnenzak een keppeltje en dames waren in de weer met enorme bloemstukken. Toen verscheen de rebbe. Na enige tijd werd de kapel en de erewacht vlak voor ons opgesteld. IJzerbeslag kraakte op het grind. Geweren kletterden in gehandschoeide exercities. Inmiddels was het er druk geworden. Toen verscheen wat waarschijnlijk de familie was. Terwijl de kapel een treurmars speelde werd de kist vanuit het mortuarium het bos ingedragen. Iedereen volgde, behalve wij.